EN

Interview Bas van Abel

Hij ziet, hij ziet, wat jij niet ziet

Iedereen met serieuze belangstelling voor social design zal Bas van Abel kennen. Zijn visie en werkwijze brengen innovatief ontwerp en geëngageerd ondernemerschap samen. Als bedenker van de Fairphone en co-founder van De Clique zoekt Van Abel naar kansen om het economisch systeem van binnenuit te beïnvloeden. ‘Dat wat je niet ziet, bepaalt voor 99% wat je wel ziet.'
Vlak na zijn HKU-studie Interaction Design verdient Van Abel geld als water. Met een klein groepje collega-designers is hij pionier in het ontwerpen van websites. Terwijl de kassa rinkelt, dient zich een nieuwe kans aan. De speltafel voor mensen met een motorische beperking die hij voor zijn afstuderen ontwierp, trekt de aandacht van de commerciële sector. De HKU-alumnus krijgt het aanbod voor een fors bedrag de speltafel voor commerciële doeleinden door te ontwikkelen. Hij kiest echter een andere weg en breekt uit zijn gouden kooi. Bij De Waag ontdekt zijn missie: met systeemontwerp blootleggen hoe groot onze afstand is tot de producten en systemen die ons leven bepalen en vormgeven. De smartphone is er een mooi voorbeeld van. Met de Fairphone introduceert hij in 2014 een toestel dat én eerlijk geproduceerd én demontabel is, zodat repareren een optie blijft. In 2019 richt hij met Anja Cheriakova De Clique op, waar het niet gaat om zogenaamde technische grondstoffen (zoals de metalen voor jouw smartphone), maar om organisch spul: koffiedik, snijresten, sinaasappelschillen. De Clique haalt dit op bij bedrijven en restaurants en zet het in een andere gedaante terug op de wereld: als een uit koffiedik ontsproten oesterzwam of een uit sinaasappelschillen gedestilleerde etherisch olie. Ze verkopen de zwam aan het restaurant waar ze het koffiedik ophaalde. Tel uit je milieuvriendelijke winst.

Ervaringsdeskundige

Zo’n anderhalf jaar geleden vraagt HKU aan Van Abel of hij fellow wil worden. Hij ziet een mooie kans om zijn visie als ondernemer in te zetten bij HKU Kunst en Economie. Hij zegt ja. Als ervaringsdeskundige weet hij wat er bij de maker speelt en wat je zoal moet doen wanneer je jouw briljante idee wilt omzetten in een product met grootschalige impact. Dat laatste is nu net wat Van Abel al een paar keer niet onverdienstelijk voor elkaar kreeg. Hij verbond de kunst met succes aan de economie. En studenten opleiden wier interesse precies daar ligt, dat doen ze bij HKU Kunst en Economie. Van Abel: ‘Dat ik als fellow aan Kunst en Economie gekoppeld wilde worden, was voor mij heel logisch. Ik kan een brug vormen tussen de maker en de economie, tussen de kunstenaar en bedrijven. Ik zag ook een kans om jullie economie-kunstonderwijs op het vlak van systeemverandering een impuls te geven. Na gesprekken met docenten en het houden van presentatie, moest ik helaas vanwege long covid een pas op de plaats maken. Ik ben gestopt met mijn bedrijven en vanaf dat moment stond ook mijn fellowship in de pauzestand.’

Wanneer de Nijmegenaar een halfjaar later als gast optreedt bij de opening van HKU’s collegejaar, vraagt Arlette Kerkhof hem voor HKU-X. Van Abel: ’Arlette vertelde over de mooie ideeën en concepten die daar ontstaan en de groep die deze concepten de markt op wil krijgen. Ik zou dan niet per se als fellow, maar als gastdocent een bijdrage kunnen leveren. Een paar weken terug zijn de gesprekken gestart. Het viel mij onder meer op dat de aansluiting met financieringen nog heel minimaal zijn. Als je jouw idee de markt op wil krijgen, moet je iets verkopen wat er nog niet is. Dan draait alles om je verhaal en je fundraising. Je moet dan zorgen voor een ecosysteem rondom HKU-X, met een netwerk en contacten die je dichter bij investeerders als Stichting Doen brengt.’

Spagaat

Van Abel zag ook dat HKU-X de ontwerper wil opleiden om zijn mooie idee de wereld in te helpen. ’Maar is die ontwerper wel de juiste persoon om dat te gaan doen? Misschien moet je los van die ontwerper bekijken hoe je die ideeën in de markt zet. Die spagaat zie je trouwens vaak bij creatieven: je bent vernieuwend met je ontwerp, maar moet als ondernemer ook excellent zijn om daadwerkelijk te kunnen vernieuwen. Het is absoluut waar dat HKU veel oog heeft voor de aansluiting met het werkveld. Je wordt voorbereid op de beroepspraktijk en hebt na je studie goede kansen op een baan. Dat was tijdens mijn studie aan HKU al zo, maar dat is niet hetzelfde als ondernemerschap. Ik zie bij HKU-X dat de ondersteuning inhoudelijk goed is, maar een echt ecosysteem nog ontbreekt. Vooral qua investeerders - en zonder grote investeerders lukt het niet om ideeën te schalen en echt impact te hebben.’
Het realiseren van grootschalige impact met een creatief idee is een vak apart. Dan Hill beschreef de bouwstenen in zijn boekje Dark Matter & Trojan Horses. Van Abel: ‘Hill stelt daarin: Als je de dingen die je ziet wilt veranderen, moet je je vooral bezighouden met wat je niet ziet. Want hetgeen je niet ziet - dat wat zich achter de schermen afspeelt - bepaalt voor 99% wat je ziet. Ontwerpers die echt het verschil maken, zijn dus voornamelijk bezig met wat er achter de schermen gebeurt. Alleen dan kun je op systeemniveau voor verandering zorgen. Ik kan een stoel maken die tien jaar langer meegaat dan de rest en dus veel duurzamer is. Maar als ik ervoor zorg dat die levensduur in de hele stoelenbranche de norm wordt, verander ik met mijn stoel alle stoelen. Op dat vlak zit mijn ontwerpvisie en daarom is mijn uitgangspunt een massaproduct. Een smartphone, of zoals bij de Clique een bakkensysteem om op grote schaal organisch afval op te halen bij restaurants en bedrijven.’

Aandeelhouder

Van Abel wil achter de schermen van de economie duiken, juist omdat de economie het systeem is dat bijna alles bepaalt. ’De economie zal altijd centraal blijven staan, met daaraan gekoppeld de industrie die ons veel welvaart en gelijkheid heeft gebracht. We zitten nu eenmaal in een globale economie … alleen wanneer je daar met een bedrijf middenin gaat zitten, kun je het verschil maken. Ik zie veel creatieve en activistische mensen die zich distantiëren van het kapitalisme en het neerzetten als een soort evil. Zij zullen binnen het kapitalistische systeem moeilijk het verschil kunnen maken. Daarom zeg ik: Maak gebruik van de economie om daarbinnen met je missie en je creativiteit iets te bereiken. Je bouwt iets op en valt dan opeens het systeem van binnenuit aan. Kijk naar Patagonia: als een complete verrassing brengen ze opeens naar buiten dat moeder natuur hun enige aandeelhouder wordt. Daarmee kun je een hele economie inspireren.’
Stelling: het kapitalisme heeft voor meer ongelijkheid dan gelijkheid gezorgd. Van Abel: ‘Dat vind ik een mooie, gewaagde uitdrukking. De vraag is in hoeverre het naar de toekomst toe uiteindelijk meer ongelijkheid gaat brengen dan gelijkheid. Pas dan kunnen we echt de balans opmaken. Terugkijkend denk ik dat de jaren 60 en 70 meer economische gelijkheid brachten voor een grote groep mensen. Het democratiserende effect met betrekking tot consumeren zorgde ervoor dat de middenklasse tot bloei kwam. Inmiddels kennen we de negatieve gevolgen van consumeren maar al te goed: het systeem is uiteindelijk een vruchtbare voedingsbodem geweest voor hebzucht. En hebzucht - niet het verlies van biodiversiteit - is het grootste probleem met betrekking tot duurzaamheid. Als we hebzucht de wereld uit kunnen helpen, dan gaat de rest vanzelf.’

Boerderij

Winner takes all. Dat is de enorme fout die volgens Abel in het kapitalistische systeem zit. ‘Maar elk systeem waarbij je dat soort gedrag een kans geeft, zal hebzucht opleveren. Kijk naar andere modellen en je ziet dat die ook in karikaturen zijn uitgemond. Het communisme: opgezet vanuit een mooie gelijkheidsgedachte, maar zodra hebzucht en corruptie een kans kregen ging het volledig mis. Ik zit in het kamp dat het systeem van binnenuit wil veranderen, vanuit een meer filosofisch niveau. Geef menselijke waarden een plek in het functioneren van bedrijven en besef dat je ook kapotmaakt als je creëert. De afspraken die we maken over hoe die systemen functioneren en op welke basiswaarden ze zijn gestoeld, die zijn het belangrijkst. Niet zozeer het systeem zelf. Het marktmechanisme heeft ons veel gelijkheid in consumeren en toegang tot welvaart opgeleverd. Tegelijkertijd zijn we door het kapitalisme vervreemd geraakt van alles wat we maken en consumeren. Of ik in een autarkische leefwijze de oplossing zie? Nee. Buiten het systeem om je eigen eten verbouwen, maar als je ziek wordt toch leunen op de luxe van de gezondheidszorg? Hetzelfde geldt voor veiligheid of communicatie - iedereen wil toch zijn telefoon behouden. Ik vind het prima als jij afgezonderd van alle wereldse ellende wilt leven, maar je voegt daarmee geen systematische verandering toe. Dus wie zich ergens op een boerderij in the middle of nowhere terugtrekt, moet niet pretenderen dat ie de wereld aan het veranderen is.’
tekst: Edwin Verhoeven