Virtuele verkenning van de ruimte van de toekomst

Postdoc Maarten Overdijk onderzocht de afgelopen twee jaar hoe Extended Reality kan worden ingezet in ruimtelijk ontwerp. In de speculatieve scenario’s die daar uit kwamen, worden virtuele elementen geïntegreerd in bestaande ruimtes. Met een VR-headset kun je op natuurlijke wijze door die nieuwe werelden van verbeelding heen lopen.

Spatial Narratives

Hoe mooi zou het zijn als je als ruimtelijk ontwerper door je eigen ontwerpideeën kunt wandelen om aan den lijve te ondervinden hoe dat in de praktijk uitpakt en voelt? Of als je een ruimtelijke ervaring kunt ontwerpen zonder een gebouw of omgeving überhaupt te hoeven herinrichten of verbouwen? Natuurlijk, je komt een heel eind met SketchUp, maar de Spatial Narratives van postdoctoraal onderzoeker Maarten Overdijk zijn van een totaal andere orde. Met de immersieve prototypes die in zijn project zijn ontwikkeld, worden bestaande ruimtes verrijkt met virtuele ervaringen, waarbij de harde grenzen tussen het werkelijke en virtuele verdwijnen.

Omgevingsontwerp 2.0

In de ontwerpstudio die Overdijk voor zijn postdoconderzoek heeft ingericht, onderzocht hij samen met collega-docenten en studenten hoe je met behulp van Extended Reality (XR) kunt speculeren over de ruimte van de toekomst. Omgevingsontwerp 2.0 zou je kunnen zeggen. “Het is belangrijk om over de impact van XR-technieken op ruimtelijk ontwerp na te denken,” aldus Overdijk. “Het virtuele dringt onze omgeving binnen, dus dan kun je ook maar beter uitzoeken hoe je daarmee om kunt gaan en hoe je de impact ervan positief kunt laten zijn.” Om deze reden ontwikkelde hij samen met gamesdeveloper en HKU-docent Aaron Oostdijk immersieve prototypes voor verschillende HKU-ruimtes, zoals de Mediatheek en het Atrium in het IBB-gebouw en het Atrium op Oudenoord. Daarin zijn speculatieve ruimtelijke scenario’s op een directe, lichamelijke manier ervaarbaar gemaakt.

Vloeiende overgangen

Het bijzondere aan die prototypes is dat degene die de VR-headset opzet daadwerkelijk fysiek door meerdere ruimtes kan lopen zonder overal tegenop te botsen; je ziet zowel de echte ruimte als de virtuele toevoegingen. In plaats van dat je je tegenover het beeld bevindt, is het alsof je bent ondergedompeld in een beeldruimte. Bovendien zit je niet vast aan één plek. Via portals die eruit zien als deuren, kun je vloeiend van de ene naar de andere ruimte bewegen. Door open deuren en ramen is de ruimte waar je naartoe wilt of waar je net geweest bent te zien – net als in de echte wereld. Alleen is deze omgeving veel gelaagder: achter elke doorgang ligt een nieuwe wereld van verbeelding. Zo kun je in het prototype van het Atrium op de begane grond van het IBB-gebouw letterlijk door heden, verleden en toekomst lopen.

Met eigen ogen

In een persoonlijke ervaringsverslag laat Overdijk je meekijken in deze mixed world: ‘Ik sta in de lobby tegenover de portal-ingang. Deze ruimte was vroeger een binnentuin, waar later een dak op is gezet. Nu is het een atrium, een grote hoge ontmoetingsruimte met halfopen cabines en wanden voor het tentoonstellen van creatief werk. Zodra ik door de portaldeur stap, activeer ik de eerste zone. Ik sta in een model van het atrium dat de werkelijke ruimte precies lijkt te overlappen. Paarse lijnen rond de contouren van alles wat fysiek aanwezig is, ondersteunen de verbinding tussen het atrium en het model. Daarin zijn ook virtuele voorwerpen toegevoegd, zoals een maquette van de vroegere tuin. De actieve portal die ik voor me zie, geeft toegang tot weer een compleet andere omgeving: ineens sta ik in de tuin. Ik stap meerdere keren door dezelfde portal-deur en eindig steeds in een andere ruimte.’

Onderzoeker en maker

Voor deze wandeling over het reality-virtuality continuüm zette Overdijk met hulp van gamedeveloper Oostdijk bestaande virtual reality technologie naar zijn hand. “We extrapoleren technologie die er nu al is,” aldus Overdijk. “Daarbij schakelen we tussen een volledig immersieve ervaring en het behoud van het beeld op de werkelijkheid.” Als doctor in de psychologie, beeldend kunstenaar en docent Fine Art en Spatial Design kijkt hij vanuit verschillende disciplines naar de ruimte van de toekomst. “Ik ben geïnteresseerd in hoe mensen in verbinding staan tot hun omgeving,” zegt hij zelf. “XR blijkt een fascinerende en veelzijdige tool om dit mee te onderzoeken.”

Praktische toepassingen

Afgezien van de existentiële vragen die de parallelle virtuele wereld met zich meebrengt, zijn de praktische toepassingen voor het vakgebied van ruimtelijk ontwerpers groot. In een virtuele modelruimte kunnen zij hun ontwerp op ware grootte ervaren en in realtime aanpassen. Maar de ruimte kan ook een bestemming of ervaring op zich zijn die ingezet kan worden ter inspiratie, reflectie en zelfhulp, bijvoorbeeld in het onderwijs of de zorg. In de onderwijsmodule ‘Ruimtelijk Ontwerp in Virtuele Ruimte’ ontwierpen studenten bijvoorbeeld utopische ruimtes, reflectieruimtes en therapeutische ruimtes. Ook de afstudeerders die aanhaakten bij de ontwerpstudio creëerden ruimtelijke ervaringen die niet gemaakt zijn om gematerialiseerd te worden in de echte wereld: een biografische wandeling langs stemmingsbeelden en dagboekfragmenten, maar ook een paviljoen als wandeling door de dag in een onderzoek naar lichtinval.

Overlappende ruimtes

Ook in het HKU-brede seminar ‘Virtuele verhalende ruimte’ zijn samen met studenten verschillende experimenten uitgevoerd om uit te vinden wat goede uitgangspunten zijn voor ontwerp en gebruik. Wat is nou de ruimtelijke logica van zo’n omgeving en hoe kun je mensen het beste uitnodigen in zo’n ruimte te stappen? Wat als er om je heen verschillende, elkaar overlappende ruimtes zijn en je op een ruimte kunt afstemmen? Wat als je je op verschillende manieren tussen overlappende, fysiek-virtuele ruimtes zou kunnen bewegen? Welke ruimtelijke overgangen zijn er mogelijk? En wat als de ruimte om je heen verandert terwijl je erdoor heen beweegt? Of als je meerdere keren door dezelfde deur stapt, maar steeds in een andere ruimte terechtkomt?

Blik in de toekomst

In het afsluitende essay dat Overdijk nu aan het schrijven is, gaat hij in op de antwoorden en publiceert hij de vondsten uit het onderzoek. Dat betekent niet dat het onderzoek daarmee ook afgerond is: “Ik wil verder met de methodische component van speculatief ontwerpend onderzoek voor het onderwijs. Hoe doe je dit nu eigenlijk – samen met studenten nadenken over mogelijke toekomsten, en hoe breng je technologie en verbeelding daarin bijelkaar? Daar is nog zoveel over te ontdekken.”

Looptijd
2022-2024

Onderzoekspartners

HKU Spatial Design
Aaron Oostdijk, HKU-docent Games en onderzoeker Logic Lab
Rob van Dam, HKU-docent Spatial Design

Publicaties
Maarten Overdijk, Aaron Oostdijk, and Rob van Dam (2024). Circulation in Virtual Media Architecture: Exploring the Spatial Logic of a Continuous Circulation Space. In Proceedings of the 6th Media Architecture Biennale Conference (MAB '23). Association for Computing Machinery, New York, NY, USA, 133–145. https://doi.org/10.1145/3627611.3627625

Maarten Overdijk (2023). Circulation and Narrative in a Virtual Environment. In: Holloway-Attaway, L., Murray, J.T. (eds) Interactive Storytelling. ICIDS 2023. Lecture Notes in Computer Science, vol 14383. Springer, Cham. https://doi.org/10.1007/978-3-031-47655-6_31

Contact

Maarten Overdijk, maarten.overdijk@hku.nl

Het Spatial Narratives-onderzoek is mogelijk gemaakt door de HBO-postdoc-regeling van Regieorgaan SIA.