'Onderwijs is de plek waar transformaties beginnen'

Na een verkennend eerste jaar is Fabiola Camuti op 16 januari 2025 geïnstalleerd als lector Critical Creative Pedagogies aan HKU. Haar lectoraat gaat onderzoeken hoe het kunstonderwijs beter kan worden afgestemd op actuele maatschappelijke uitdagingen.

Kunstonderwijs als katalysator

Fabiola Camuti was begin 2024 een nieuw gezicht op HKU. Na een postdoconderzoek aan ArtEZ, waar zij nieuwe niet-hiërarchische vormen van onderwijs onderzocht, begon ze in Utrecht aan de verkenning van het HKU-onderwijssysteem. Op 16 januari 2025 werd ze geïnstalleerd als lector Critical Creative Pedagogies. De vraag die centraal staat in dit lectoraat is: hoe en wat moeten we in het kunstonderwijs leren om als kunstenaars, ontwerpers en performers een relevante bijdrage te kunnen leveren aan de maatschappelijke uitdagingen van deze tijd? 'Als je iets wilt veranderen in de maatschappij, is het onderwijs daar een heel krachtig instrument voor,' zegt Camuti. 'De politieke en maatschappelijke impact van het onderwijs wordt onderschat; dit is de plek waar transformaties beginnen.'

Persoonlijk belang

Het bevragen van de norm wordt een leitmotiv in dit lectoraat, en is bovendien iets wat in haar vezels zit. Ze vertelt het verhaal van haar overgrootmoeder, die in het fascistische Sicilië van net na de Eerste Wereldoorlog zwanger werd in een relatie met een getrouwde man. Ondanks de sociale uitsluiting die daarmee gepaard ging, hield zij het kind: Camuti’s opa. En zij stond als eerste in de rij om de tot dan toe verplichte bastaardnaam Aquila te veranderen in Camuti toen de wet dat toestond. In het traditionele systeem zou die naam alweer uitgestorven zijn omdat haar vader geen zoon kreeg. Maar ook zijn dochter wist zich te ontworstelen aan de conventies: zij stichtte een queer gezin met twee moeders en een zoon die de naam Camuti draagt. En ondervindt dagelijks hoe de heteronormatieve cultuur nog overal in doorsijpelt, ook al is die niet meer van deze tijd. 'Ik heb in veel opzichten een persoonlijk belang om dit te gaan onderzoeken,' aldus Camuti.

Kritische pedagogiek

Is ons onderwijssysteem wel afgestemd op het hier en nu, waarin we inclusief, open-minded en gelijkwaardig met elkaar willen omgaan? Het lectoraat ‘Critical Creative Pedagogies’ borduurt voort op de kritische pedagogiek van Paulo Freire, die aanmoedigt om kritisch te denken, machtsstructuren ter discussie te stellen, en je te richten op sociale rechtvaardigheid. In plaats van studenten te vertellen hoe het zit, kun je ze ook de tools geven om dat zelf te ontdekken, licht Camuti toe: 'De kunst van het vragen stellen is aan het verdwijnen, we gaan veel te snel naar de oplossing. Het onderwijs is veel te veel een bedrijf aan het worden waarin het gaat om presteren en studiepunten halen. Ik wil meer ruimte creëren voor onderzoek en reflectie. Niet om studenten te controleren, maar om ze te empoweren en in staat te stellen hun creativiteit serieus te nemen.' Ze heeft het afgelopen jaar drie onderzoekslijnen en zes basisvragen geformuleerd. Die zijn opgenomen in het nu vastgelegde lectoraatsplan, dat als een blauwdruk onder de komende jaren ligt. Daarmee gaat Camuti in nauwe samenwerking met het HKU Platform Educatie, de docentenopleidingen, docent-onderzoekers en haar studenten aan de slag.

'Wat mij betreft mag het wel wat meer schuren'

Research in Creative Education

De eerste lijn gaat over duurzaam leren binnen de kunsten en hoe het doen van artistiek onderzoek daar een wezenlijke bijdrage aan kan leveren. Een belangrijke vraag binnen deze lijn is: kunnen we alternatieve onderzoeksmethoden ontwikkelen die dichter bij de kunsten staan en die meer maatschappelijke impact hebben? Camuti: 'Studenten op een kunsthogeschool zijn vaak bang voor onderzoek, ze denken dat dat vooral is weggelegd voor de universiteiten.' Die misvatting, waarin de traditionele vorm van onderzoek wordt gezien als de norm, wil zij doorbreken. 'Met name belichaamde en ervaringskennis kun je op zoveel andere manieren vergaren en delen. Misschien werkt een performance of podcast wel beter als het gaat om gevoelskwesties. Ik wil kunststudenten graag weer een beetje lol geven in het doen van onderzoek door het ontwikkelen van onderzoeksmethodes die beter bij hen passen. En we gaan ook onderzoeken hoe dat op een organische manier in het onderwijsprogramma verwerkt kan worden.'

Creative Pedagogies of Care

De tweede onderzoekslijn, Creative Pedagogies of Care, sluit aan bij de projecten die HKU doet op het gebied van zorg en welzijn. Hoe kunnen we de skills vanuit de kunsten effectief en op een gelijkwaardige manier integreren in zorgomgevingen? En hoe zorgen we ervoor dat de kunst niet in dienst van de zorg komt te staan, maar dat er gelijkwaardige, transdisciplinaire samenwerkingen ontstaan? Het plan is om experimenten rond transdisciplinair onderwijs te gaan bestuderen. Een voorbeeld is het studioproject van HKU-studenten op De Heygraeff, een dagcentrum van Reinaerde voor mensen met meervoudige lichamelijke en/of geestelijke beperkingen. Daar kan in de praktijk onderzocht worden hoe studenten het beste begeleid en beoordeeld kunnen worden als het gaat om de zorg voor anderen. Een tweede vraag binnen deze lijn gaat over de zorg voor de eigen studenten en medewerkers: is HKU zelf eigenlijk wel een zorgzame organisatie als het gaat om werkdruk en studiestress?

Critical Unlearning Spaces

De derde onderzoekslijn bevraagt de conventionele systemen weer op een andere manier. Bij Critical Unlearning Spaces wordt onderzocht hoe koloniale, hiërarchische, niet-inclusieve patronen in stand worden gehouden in het onderwijs – en hoe we daarvan af kunnen komen. Het streven is rechtvaardiger leerplekken te creëren waar plek is voor diversiteit en waar alle onderwijsdeelnemers zich bevrijd en in hun kracht gezet voelen. 'Het woord ‘unlearning’ wekt vaak weerstand op,' aldus Camuti. 'Maar ik wil er niet mee zeggen dat we alles wat we geleerd hebben overboord moeten gooien. Ik wil onderzoeken wat we precies moeten afleren om het systeem inclusiever en gelijkwaardiger te maken.' Dat bij het transformeren van normen flinke discussies zullen ontstaan, vindt Camuti alleen maar goed: 'We moeten bij HKU meer mogelijkheden creëren om kritisch op elkaar te zijn, en het niet met elkaar eens te zijn. Nederlanders zijn zo conflictvermijdend. Wat mij betreft mag het wel wat meer schuren. In het kunstonderwijs moet je een beetje gek en activistisch zijn. Het moet niet te comfortabel worden, anders kun je niet ontleren.'